Dziewanna

Dziewanna (Verbascum L.) jest rodzajem z rodziny trędownikowatych (Scrophulariaceae Juss.) liczącym około 240 gatunków, wy­stępujących głównie w Europie, Azji Południowo-Zachodniej, Afryce Północnej oraz Ameryce Północnej i Środkowej; w ZSRR rośnie około 46 gatunków. Są to rośliny zielne, rzadko — nieduże krzewy. Z gatunków uprawianych znaczenie lecznicze mają: dziewanna wielkokwiatowa, drobnokwiatowa i kutnerowata.
Dziewanna wielkokwiatowa jest szarawokutnerowatą, dwuletnią rośliną, tworzącą w pierwszym roku życia rozetkę liści. Uprawia­na jest w całej Europie Zachodniej. W ZSRR rośnie dziko w części europejskiej i na Kaukazie. Liście odziomkowe są duże, siedzące lub krótkoogonkowe, eliptyczne, liście łodygowe skrętoległe, dolne eliptyczne, wyższe jajowate, siedzące i zbiegające wzdłuż łodygi. Kwitnienie w lipcu — sierpniu, od dołu grona ku górze. Kwiaty o krótkich szypułkach ustawione w pęczkach po 2—5 na osi kwia­tostanu — dużego, gęstego, kłosowatego grona; kwiaty pachną de­likatnie, po uschnięciu — miodem. Kielich o 5 działkach. Korona opadająca, żółta, duża, z zewnątrz pokryta kutnerem, składa się z bardzo krótkiej rurki i 5 płaskich łatek. Pręcików 5, z czego 3 górne krótsze i o nitkach białawo owłosionych, 2 dłuższe nagie. Słupek 1. Owoce dojrzewają w sierpniu — październiku. Owocem jest odwrotnie jajowata, pokryta gęstym kutnerem, zaostrzona to­rebka. Nasiona liczne, siatkowanodołkowane, cylindrycznostożko- wate, brunatne lub brunatnoczarne. Masa 1000 nasion 0,15—0,18 g. Odwar z koron kwiatowych dziewanny (10 : 200) stosowany jest jako środek wykrztuśny, zmiękczający i ściągający w chorobach górnych dróg oddechowych i do płukania gardła. W tym samym celu używane są czasem liście dziewanny. Działanie uwarunko­wane jest obecnością saponin i śluzu. Korony kwiatowe zawierają także flawonoidy, karotenoidy, gumę, substancje żywiczne, cukry, kumarynę i olejek eteryczny.
W lecznictwie ludowym korony kwiatowe i nasiona używane są przy kaszlu, nieżycie oskrzeli, astmie, rozedmie, wyczerpaniu, czerwonce, biegunce, nieżytach żołądka, żylakach odbytu, żółtaczce i chorobach wątroby. Maść ze sproszkowanych nasion stosuje się w leczeniu ropiejących ran i wrzodów; suchy proszek działa skutecznie w przypadku pękania sutek u karmiących matek (uprzednio zwilża się sutki sokiem marchwi). Preparaty ze świeżego ziela dziewanny stosowane są w weterynarii jako środki przeciwkaszlowe. Esencję ze świeżego ziela wykorzystuje się również w homeopatii.
Zbiera się korony kwiatowe bez kielicha w dni słoneczne i od razu suszy rozpostarte cienką warstwą pod okapem, w ciepłych, zaciemnionych, przewiewnych pomieszczeniach luh na strychach. Prawidłowo wysuszone kwiaty zachowują swą barwę. Ze względu na higroskopijność przechowuje się surowiec w słojach zalanych parafiną. ZSRR jest eksporterem surowca.