Krzyżownica

Krzyżownica (Polygala L.) jest rodzajem z rodziny krzyżownicowatych (Polygalaceae Juss.) obejmującym 450 gatunków, z których 30 rośnie w ZSRR. Uprawiany jest (stan Washington w USA i Szwajcaria) tylko jeden — krzyżownica wirginijska. W ZSRR można uprawiać ten gatunek tylko na południu oraz w środkowej strefie; zastępują go P. tenuifolia Willd. , zbierane z naturalnych stanowisk. W Indiach i Iranie krzyżownicę wirginijską zastępuje krzyżownica chińska.
Krzyżownica wirginijska osiąga wysokość 15—30 cm, ma krótkie kłącze, korzeń palowy, na końcu silnie rozgałęziony, łodygi krótko owłosione, liście skrętoległe, siedzące, lancetowate lub równową- skolancetowate, drobno ząbkowane, słabo omszone. Kwitnienie w maju — czerwcu. Zapylana jest głównie przez trzmiele, ale także przez pszczoły i motyle. Możliwe również samozapylenie. Kwiaty białe, zielonkawe, rzadziej różowawe, zebrane w gęste, kłosowate grona. Korona 3-łatkowa; pręcików 8; słupek z dwu¬dzielnym znamieniem. Owoce dojrzewają w lipcu — sierpniu. Owoc — torebka dwukomorowa, kulista, spłaszczona z boków. Nasiona czarne lub ciemnobrązowe, nieco wygięte, pokryte z rzad¬ka włoskami. Masa 1000 nasion 1,4—2 g.
Korzenie i kłącza zawierają saponiny (do 6%), z których wyod-rębniono mieszaninę nazwaną „senegina” (1,5—2,5%). Preparaty (wyciąg, odwar i napar korzeni) stosowane są jako środki wy- krztuśne przy schorzeniach dróg oddechowych. Wyciąg służy jako antidotum po ukąszeniu przez żmiję.
Krzyżownica cienkolistna (P. tenuijolia) ma do 35 cm wysokości, korzeń palowy przechodzący w kłącze o wielu wierzchołkach wzrostu, łodygi liczne, cienkie, słabo rozgałęzione, nagie. Liście są skrętoległe, równowąskie. Kwitnienie w czerwcu — lipcu. Kwiaty zygomorficzne, jasnofioletowe lub niebieskawe, o 3 płatkach, zebrane w jednostronne, luźne grona. Pręcików 8, słupek 1 z dwudzielnym znamieniem. Owocowanie w sierpniu — wrześniu. Owoc — dwukomorowa torebka, w komorze jedno nasiono. Nasiona brunatnawoczarne, pokryte srebrzystymi włoska¬mi.
Wysuszone korzenie zawierają do 1% saponin trój terpenowych. Odwar i napar korzeni są środkami wykrztuśnymi w schorzeniach dróg oddechowych; w lecznictwie ludowym stosowane są do płu¬kania gardła w zapaleniu krtani, zapaleniu pęcherza moczowego, nieżytach żołądka i jelit, przy ropniach i czyrakach mnogich (okła¬dy). Przemysłowy skup korzeni — w Zabajkale.
Krzyżownica syberyjska (P. sibirica) różni się od poprzedniego gatunku omszoną łodygą. Występuje w europejskiej części ZSRR,na Kaukazie, Syberii, Dalekim Wschodzie, w Japonii, Chinach, Mongolii i Indiach. Zastosowanie takie samo jak krzyżownicy’ cienkolistnej. Kaukaskie formy krzyżownicy syberyjskiej uważane są niekiedy za odrębny gatunek — krzyżownicę Sosnowskiego (P. . Zbliżona do tego gatunku jest krzyżownica anatolijska z jaskrawoczerwoną (rzadziej błękitną lub białawą) koroną kwiatu.
Z innych gatunków znajduje zastosowanie w medycynie ludowej krzyżownica gorzkawa.. Odwar całej rośliny z korzeniem służy jako gorycz i środek wykrztuśny przy zapaleniach oskrzeli. Rośliny wyrosłe na suchych miejscach zbiera się razem z korzeniami w okresie kwitnienia i suszy w ciepłym, zacienionym miejscu.